وفور شگفت‌انگیز مواد مخدر در عصر صفوی

بخش زیادی از مسائل و آسیب‌های اجتماعی، ریشه در گذشته دارند. برای مواجهه با آن‌ها شناخت این ریشه‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است. اعتیاد به مواد مخدر نیز یکی از مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی در ایران است که از گذشته‌های دور در جامعه پررنگ بوده است. به همین دلیل ارائه تصویری روشن از روند شکل‌گیری و گسترش اعتیاد در ایران می‌تواند زمینه‌ساز فهم دقیق‌تر مسئله و در نتیجه، طراحی سیاست‌های واقع‌بینانه‌تر و کارآمدتر برای پیشگیری و کاهش پیامدهای آن باشد. در همین راستا، مجموعه یادداشتی در چهار بخش تنظیم شده است که به تدریج منتشر خواهد شد. یادداشت اول به دوره شیوع تریاک در صفویه، یادداشت دوم به نقش اقتصاد تریاک در قاجار؛ یادداشت سوم وضعیت اعتیاد در دوران پهلوی و یادداشت آخر به تغییرات و تحولات اعتیاد در ایران پس از انقلاب اسلامی اختصاص دارد.

اعتبارسنجی آمارهای رسمی درباره اعتیاد در ایران، چه در دوران معاصر و چه در گذشته، همواره با چالش روبه‌رو بوده است. از سفرنامه‌های مبالغه‌آمیز اروپاییان گرفته تا داده‌های سیاسی‌شده دولت پهلوی و سانسورداده‌های این حوزه پس از انقلاب اسلامی، هیچ دوره‌ای تصویر دقیق و بی‌طرفانه‌ای از میزان مصرف مواد ارائه نکرده است. با این حال، حتی با کنار گذاشتن اعداد و ارقام مشکوک، یک حقیقت روشن است: اعتیاد در ایران پدیده‌ای ریشه‌دار، ساختاری و تاریخی است.

برای فهم چرایی پایداری این مسئله، باید به دوره‌هایی بازگشت که اعتیاد نه‌تنها یک رفتار انحرافی، بلکه جزئی از الگوی زندگی روزمره و حتی بخشی از اقتصاد سیاسی کشور بوده است. این مجموعه یادداشت‌ها در بخش نخست خود به دوره صفویه می‌پردازد؛ یعنی سال‌هایی که مصرف تریاک از مرزهای پزشکی عبور کرد و به یک رفتار روزمره تبدیل شد.

صفویه و آغاز شیوع اعتیاد به تریاک

مورخان مصرف تریاک در ایران را به دوره‌های بسیار دور نسبت داده‌اند. کاربرد اصلی این  ماده مخدر منتسب به ویژگی‌های دارویی و درمانی آن بوده است. به عنوان مثال پزشکان زمان جنگ از این ماده برای سربازانی که زخمی شده یا قسمتی از اعضای بدن خود را از دست داده بودند استفاده می‌کردند. همچنین با توجه به اقلیم گسترده کویری و شیوع جانوران زهردار، تریاک در برخی روایت‌ها به‌عنوان پادزهری مهم یا دست‌کم ماده‌ای برای کنترل علائم گزیدگی مطرح بوده است.[1] در هر صورت با بررسی آثار مورخان و سیاحان به نظر می‌رسد پیش از حکومت صفویه، مصرف تریاک و مواد مخدر علی‌رغم حاضر بودن، به صورت عمومی رواج نداشته است.[2]

در دوره صفویه وضعیت مصرف تریاک دگرگون شد، از چارچوب درمانی فراتر رفت و به بخشی از زندگی روزمره مردم تبدیل شد؛ به‌گونه‌ای که مصرف آن در میان طبقات مختلف گسترش یافت. حکومت صفویه نقشی محدود در تولید این ماده داشت؛ در مقابل، تجار با واردات تریاک و مشتقات آن و کشاورزان با کشت خشخاش، دسترسی بیشتر و آسان‌تری به این ماده ایجاد کردند ².

در این دوره تریاک را «افیون» نیز می‌نامیدند و مصرف آن عمدتاً به‌صورت خوراکی بود. یکی از نوشیدنی‌های رایج و محبوب این دوره «کوکنار» بود که با جوشاندن تخم خشخاش تهیه می‌شد و اثراتی مشابه تریاک داشت².

دسترسی کشور به تریاک در آغاز دوره صفوی بیشتر با واردات تأمین می‌شد. بعدها کشت خشخاش در مناطقی مثل کازرون و لنجان (جایی نزدیک به اصفهان) افزایش یافت، اما این تولید داخلی هنوز کافی نبود و واردات ادامه داشت. با ورود اروپاییان و نقش‌آفرینی انگلیسی‌ها، گسترش روابط تجاری ایران با هند و عثمانی جریان تجارت تریاک فعال‌تر شد و دسترسی به این ماده مخدر، در کشور، افزایش یافت².

دلایل شیوع مصرف تریاک در زمان صفویه

یکی از مهم‌ترین دلایل گسترش تریاک در دوره صفوی، رواج اولیه آن در میان شاهان و درباریان بود. مصرف این ماده ابتدا در طبقه حاکم رایج شد و به‌تدریج به سایر طبقات سرایت کرد. طبیبان دربار برای افزایش توان جسمی، کاهش اضطراب و کنترل رفتار درباریان، مشتقات تریاک را تجویز می‌کردند و این ماده گاه به‌عنوان ابزار مسمومیت و حذف سیاسی نیز به‌کار می‌رفت. گزارش‌هایی از آن دوره نشان می‌دهد که برخی شاهان صفوی برای جلوگیری از شورش و ادعای سلطنت، از کودکی به فرزندان خود تریاک می‌خوراندند. مرگ شاهزادگانی چون بهرام‌میرزا، سلیمان‌میرزا و حتی مرگ شاه اسماعیل دوم، در اثر مصرف افیون، نشان می‌دهد که تریاک در دربار تا چه اندازه رایج و در دسترس بوده است[3].

از سوی دیگر، عواملی بیرون از دربار نیز نقش مهمی در گسترش مصرف مواد مخدر داشتند. منع شراب توسط شاه تهماسب و حرام اعلام‌شدن آن توسط فقها، تریاک را به جایگزینی قابل‌قبول برای شراب تبدیل کرد. همچنین خشونت رفتاری و بی‌ثباتی روانی برخی شاهان، مانند شاه اسماعیل دوم و شاه سلیمان، فضای اجتماعی ناآرامی ایجاد کرده بود که باعث می‌شد بسیاری از مردم برای یافتن آرامش به مصرف تریاک روی آورند. بهبود اقتصادی بسیاری از شهرها پس از سلطنت شاه عباس اول نیز موجب رونق تن‌آسایی و خوشگذرانی شد و مصرف تریاک را افزایش داد؛ به صورتی که مصرف این ماده مخدر اصلی‌ترین تفریح ایرانیان در زمان صفوی شده بود (تابش، آقاجری و حسنی، ۱۳۹۶).

گسترش شدید افیون در جامعه صفوی به‌حدی بود که شاه عباس اول تلاش کرد با وضع ممنوعیت مصرف با آن مقابله کند. این تصمیم شاه عباس اول، اولین مقابله دولتی بود که با مواد مخدر صورت گرفت، اما این سیاست‌ها به‌دلیل ریشه‌دار بودن مصرف در جامعه و وساطت درباریان نتیجه‌ای نداشت. او در نهایت بر تریاک مالیات بست تا هزینه مصرف را افزایش دهد. سفرنامه‌نویسانی چون شاردن[4] و دومان[5] که پس از شاه عباس اول وضعیت جامعه صفوی را توصیف کرده‌اند، معتقد بودند که حدود ۹۰% جامعه شهری به مصرف تریاک و مشتقات آن گرایش داشتند. هر چند این یافته هیچگونه مرجعیت علمی و پژوهشی ندارد، اما نشان‌دهنده وخامت اوضاع مصرف تریاک و مشتقاتش در زمان صفویه است.

نقش اماکن عمومی نیز در گسترش مصرف بسیار مهم بود. عطاری‌ها، تریاک‌فروشی‌ها، قهوه‌خانه‌ها و کوکنارخانه‌ها از مراکز اصلی توزیع و مصرف تریاک بودند. وجود این مکان‌ها و همچنین این شکل از دسترسی آسان، خود نمایانگر این موضوع است که جامعه صفوی تا چه میزان درگیر مصرف مواد مخدر شده و تا چه حد تریاک و مشتقاتش در زندگی روزمره مردم حضور دارند (تابش، آقاجری و حسنی، ۱۳۹6).

مجموعه شواهد نشان می‌دهد که اعتیاد به افیون در دوره صفویه نه‌تنها گسترده، بلکه در لایه‌های عمیق اجتماعی ریشه دوانده و به یکی از ویژگی‌های بارز جامعه ایرانی در اواخر این دوره تبدیل شده بود. دسترسی آسان، کاربردهای پزشکی و غیرپزشکی، تفریح نادرست، نفوذ در دربار و طبقات بالادست، جایگزین‌شدن افیون به جای شراب، رونق تن‌آسایی در شهرها و گسترش شبکه‌های تجاری همگی در تثبیت این وضعیت نقش داشتند. از این رو می‌توان گفت که در همین دوره، اعتیاد از یک رفتار فردی فراتر رفت و به یک مسئله اجتماعی تبدیل شد؛ مسئله‌ای که در ساختارهای فرهنگی و اقتصادی جامعه ریشه گرفت و زمینه‌ساز بحران بزرگ‌تری شد که ایران در دوره‌های بعد با آن روبه‌رو شد. بخش‌های بعدی این مجموعه‌یادداشت‌ها به تداوم و دگرگونی این پدیده در دوره‌های پس از صفویه پرداخته و اعتیاد را به‌عنوان یکی از نخستین آسیب‌های اجتماعی تثبیت‌شده در ایران بررسی خواهند کرد.

منابع:

فلسفی، نصرالله، چند مقاله تاریخی و ادبی، تهران ، دانشگاه تهران، (1347).

تابش، یعقوب؛ آقاجری، سیدهاشم؛ حسنی، عطاالله؛ پیدایی و شیوع اعتیاد به افیون در عصر صفویه، فصلنامۀ تاریخ ایران (1396).

احمدی نسب، نعمت‌الله، قدمی، حامد. بررسی سیر ورود و مصرف مواد مخدر در دوره صفویه. تاریخ نو، (1394).