وقتی مهاجر در قطر طلا می‌شود و در ایران عدد!

مهاجرت یکی از عوامل کلیدی تحولات اقتصادی و اجتماعی کشورهاست. پذیرش مهاجران، ساختار نیروی کار را تغییر می‌دهد و فرصت‌های اقتصادی تازه‌ای ایجاد می‌کند. به‌این‌ترتیب، مهاجرت می‌تواند بستری برای خلق فرصت‌های اقتصادی جدید فراهم آورد.

اما پرسش اصلی این است: "آیا مهاجران می‌توانند نقشی مؤثر در رونق اقتصادی کشورهای مقصد ایفا کنند؟"

 در این مقاله، تأثیر مهاجرت بر رشد اقتصادی در دو کشور ایران و قطر طی سال‌های ۱۹۷۰ تا ۲۰۲۴ بررسی شده است. در این گزارش قصد داریم نقش مهاجران در اقتصاد این دو کشور با استفاده از داده‌های سالانه و تحلیل روندها مقایسه کنیم.

 مقایسه ایران با قطر از دو جنبه اهمیت بسزایی دارد:

 1. در سال ۲۰۲۴، حدود %80 جمعیت قطر را مهاجران تشکیل می‌دهند و این کشور در سال‌های اخیر رونق اقتصادی قابل‌توجهی تجربه کرده است؛ بنابراین بررسی نقش مهاجران در اقتصاد قطر می‌تواند الگوهای اثرگذاری مهاجرت را روشن کند.

 2. به دلیل نزدیکی جغرافیایی ایران و قطر، روندهای مهاجرت در این دو کشور قابلیت مقایسه‌پذیری بیشتری دارند؛ ازاین‌رو، این عامل می‌تواند یکی از دلایل مهم برای مطالعه این موضوع باشد.

 شایان‌ذکر است که در این گزارش، داده‌های مربوط به مهاجرت و رشد اقتصادی از معتبرترین منابع گردآوری شده 1 و برای دستیابی به تحلیلی دقیق، به‌صورت سالانه سامان‌دهی شده‌اند.

در سال ۲۰۱۰، قطر با کسب میزبانی جام جهانی ۲۰۲۲ وارد مرحله‌ای جدید از پروژه‌های عمرانی و سرمایه‌گذاری گسترده شد؛ موضوعی که شتاب قابل‌توجهی به روند افزایش مهاجران در این کشور بخشید. این مهاجران عمدتاً برای تأمین نیروی کار در بخش‌های کلیدی اقتصاد جذب شده‌اند و نقش مهمی در توسعه زیرساخت‌ها ایفا کرده‌اند.

 در ایران نیز پس از سال ۲۰۰۰، تعداد مهاجران افغانستانی به دلیل حمله آمریکا به افغانستان روندی صعودی داشته و در سال ۲۰۲۱، با تشدید جنگ داخلی و تسلط طالبان، این روند شدت بیشتری یافت. بر اساس آمارهای رسمی، جمعیت مهاجران در ایران در سال ۲۰۲۴ حدود ۶ میلیون نفر برآورد شده است که بخش عمده آن‌ها از افغانستان آمده‌اند2.

 مشاهدات و داده‌ها حاکی از آن است که افزایش یا کاهش تعداد مهاجران تأثیر مشخصی بر رشد اقتصادی ایران نداشته است. به‌عبارت‌دیگر، روند رشد اقتصادی مستقل از میزان مهاجرت بوده و نمی‌توان گفت که مهاجرت باعث افزایش یا کاهش رشد اقتصادی شده است.

 در قطر، الگو متفاوت است. در برخی سال‌ها، افزایش تعداد مهاجران با کاهش رشد اقتصادی هم‌زمان شده و نشان می‌دهد که در آن دوره‌ها، افزایش مهاجرت با کندشدن روند رشد اقتصادی همراه بوده است. بااین‌حال، این رابطه پایدار و همیشگی نیست و در برخی سال‌ها چنین هم‌زمانی مشاهده نمی‌شود.

 در سال‌های بحران مالی جهانی (از 2007 به بعد)، باوجود افزایش جمعیت مهاجران در قطر، رشد اقتصادی این کشور روندی کاهشی داشته است. همچنین در دوران همه‌گیری کرونا که همراه با محدودیت‌های سخت‌گیرانه در سفر و اشتغال بود، بار دیگر مشاهده می‌شود که علی‌رغم افزایش تعداد مهاجران، رشد اقتصادی قطر کاهش‌یافته است.

 با بهره‌گیری از روش‌های آماری بررسی شده است که در صورت اعمال تغییرات جزئی در داده‌های مهاجرت این دو کشور، نتایج به‌دست‌آمده تا چه اندازه دچار تغییر می‌شوند. در ایران، نتایج تقریباً بدون تغییر باقی‌مانده و روند کلی رشد اقتصادی مستقل از مهاجرت است.

 در قطر نیز، باوجود تغییرات جزئی در داده‌ها، الگوی کلی رابطه میان افزایش مهاجرت و تغییرات رشد اقتصادی همچنان حفظ می‌شود. این امر بیانگر آن است که یافته‌های مربوط به قطر از ثبات و قابلیت اتکای بیشتری برخوردارند.

 نتیجه‌گیری

 تحلیل روندهای اقتصادی ایران و قطر در این سال‌ها نشان می‌دهد که مهاجرت نیروی کار در این دو کشور نقش‌های متفاوتی ایفا کرده است. نمودارهای مقایسه‌ای رشد اقتصادی حاکی از آن هستند که در قطر، دوره‌هایی که مهاجرت افزایش‌یافته، رشد اقتصادی نیز به طور قابل‌توجهی ارتقایافته است. این هم‌زمانی نشان‌دهنده نقش مهاجران در اجرای پروژه‌های بزرگ و توسعه زیرساخت‌ها باشد. در مقابل، ایران شاهد نوسانات اقتصادی بوده که با مهاجرت رابطه مستقیمی نداشته باشد.

 یکی از دلایل این تفاوت، نوع مهاجرت در هر کشور است. در قطر، مهاجرت عمدتاً سازمان‌یافته و باهدف تأمین نیروی کار در بخش‌های کلیدی اقتصاد انجام شده است. مهاجران در این کشور نقش فعالی در ساخت‌وساز، انرژی، خدمات و حمل‌ونقل داشته‌اند. درحالی‌که در ایران، مهاجرت بیشتر جنبه انسانی و پناه‌جویی داشته و اغلب مهاجران در بخش‌های غیررسمی یا کم‌درآمد فعالیت کرده‌اند. این تفاوت در ساختار جذب مهاجران می‌تواند دلیل اصلی تفاوت در تأثیر اقتصادی آن‌ها باشد.

 تفاوت الگوهای اثر مهاجران در ایران و قطر نشان می‌دهد که مهاجرت به‌تنهایی نمی‌تواند عامل تعیین‌کننده رشد اقتصادی باشد؛ بلکه نحوه مدیریت مهاجرت، سیاست‌های بازار کار و ظرفیت جذب نیروی انسانی در هر کشور نقش کلیدی دارند. در ایران، این یافته‌ها می‌توانند مبنایی برای تدوین سیاست‌هایی باشند که مهاجرت را به‌عنوان فرصتی برای توسعه اقتصادی و رشد ظرفیت‌های انسانی کشور در نظر گرفته شوند. جذب هدفمند مهاجران متخصص و ارتقای مهارت‌های نیروی کار داخلی می‌تواند راهکاری مؤثر برای استفاده بهینه از توانمندی‌های انسانی فراهم کند.

 منابع:

 رشد اقتصادی ایران و قطر: بانک جهانی و Trading Economics

  جمعیت ایران: Trading Economics – Iran Population

  جمعیت قطر: Trading Economics – Qatar Population

  مهاجران غیررسمی ایران: تخمین از رصدخانه مهاجرت ایران (IMOBS) و Visualpedia

 مهاجران قطر: تخمین از ویکی‌پدیا - جمعیت‌شناسی قطر