ایران و جهان در محاصره ذرات مرگبار

آلودگی هوا سالانه باعث مرگ نابه‌هنگام میلیون‌ها نفر در سراسر جهان می‌شود. این مشکل از زمانی به وجود آمد که انسان‌ها شروع به سوزاندن مواد مختلف به‌عنوان سوخت کردند. برای مقابله موثر با آلودگی هوا و تمرکز بر اقداماتی که بیشترین تاثیر را دارند، لازم است منشا آن را درک کنیم.

داده‌ها و نمودارهای این مقاله برگرفته از سامانه داده‌های انتشار آلاینده‌های جوامعی است که داده‌های انتشار آلاینده‌ها در جهان و کشورها را از قرن هجدهم گردآوردی کرده و در اختیار عموم قرار داده‌اند.

بر اساس این گزارش، منابع انتشار آلاینده‌ها را می‌توان به این صورت دسته‌بندی کرد:

اثر آلودگی هوا بر سلامتی انسان

آسیب‌های آلودگی هوا بر سلامت انسان را می‌توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد:

1. مواجهه و مسمومیت مستقیم با گازهای سمی

2. تشکیل ذرات معلق: بسیاری از آلاینده‌ها تجزیه شده و ذرات ثانویه کوچک‌تری تشکیل می‌دهند که به آن‌ها ذرات معلق گفته می‌شود. هرچه این ذرات کوچک‌تر باشند، برای سلامتی مضرتر هستند زیرا می‌توانند وارد ریه‌ها، مجاری تنفسی و حتی جریان خون شده و باعث مشکلات تنفسی و قلبی عروقی، از جمله سرطان، سکته و حملات قلبی ‌شوند.

3. تشکیل ازن:  گاز ازن می‌تواند مشکلات تنفسی ایجاد کرده و با ایجاد التهاب ریه، خطر بیماری‌های قلبی عروقی را افزایش دهد.

در سال ۲۰۲۱، آلودگی هوا در نزدیک به 8 میلیون مرگ سهم داشته است. این آمار شامل 1/3 میلیون مرگ ناشی از آلودگی هوای خانگی، 7/4 میلیون مرگ در اثر ذرات معلق و نیم میلیون مرگ ناشی از آلودگی ازن بوده است.

در ایران نیز، مشابه روند جهانی، مرگ‌ومیر ناشی از ذرات معلق در دو دههی گذشته رشد چشم‌گیری داشته است. مشاهده جالب در این نمودار، افت محسوس در سال‌های 2019 و 2020 است که احتمالا به دلیل شیوع همه‌گیری کووید و کاهش منابع تولید ذرات معلق مانند حمل‌و‌نقل بوده است.

منابع مهم آلایندگی و آمار مرگ‌ومیر ناشی از آن

1. دی‌اکسید گوگرد 

دی‌اکسید گوگرد که در اثر سوختن سوخت‌های حاوی گوگرد تولید می‌شود منبع اصلی آلودگی هوا و بارش باران‌های اسیدی است. این ماده باعث تغییر شیمیایی دریاچه‌ها و رودخانه‌ها شده و بر کیفیت خاک‌ تأثیر می‌گذارد. هم‌چنین استنشاق مستقیم آن، مشکلات تنفسی همچون آسم و برونشیت را تشدید می‌کند. اما اصلی‌ترین نقش آن تشکیل ذرات معلق است که تخمین زده می‌شود سالانه در مرگ صدها هزار نفر در جهان سهیم باشد. 

سهم بخش‌های مختلف در تولید دی¬اکسید گوگرد در ایران و جهان

2. اکسیدهای نیتروژن؛ دود اگزوز خودروها

اکسیدهای نیتروژن (شامل مونوکسید نیتروژن و دی‌اکسید نیتروژن) در اثر واکنش اکسیژن با نیتروژن موجود در سوخت یا هوا تشکیل می‌شود و مانند دی‌اکسید گوگرد می‌تواند باران اسیدی ایجاد کند و یا باعث مه ‌دود و غبار غلیظ در شهرها شود. با توجه به اینکه اکسید نیتروژن منبع اصلی ازن است و سهم قابل توجهی از ذرات معلق را تشکیل می‌دهد، برآورد می‌شود که سالانه با مرگ بیش از یک میلیون نفر در جهان مرتبط باشد. 

  سهم بخش‌های مختلف در تولید این اکسیدهای نیتروژن در ایران و جهان

3. کربن سیاه: دوده

کربن سیاه همان ماده سیاه معروف به «دوده» است. دوده در اثر احتراق ناقص موادی مانند چوب یا سوخت‌های فسیلی تشکیل می‌شود. دلیل سیاه بودن آن جذب نور خورشید است و همین ویژگی به تغییرات اقلیمی دامن می‌زند. این ماده می‌تواند عامل مهمی در تشکیل ذرات معلق در هوای داخل خانه و محیط بیرون باشد و طبق تخمین‌ها هر ساله در مرگ میلیون‌ها نفر در دنیا نقش دارد.

سهم بخش‌های مختلف در تولید دوده در ایران و جهان 

4. متان: تخمیر معده‌ای گاوها، مزارع برنج و نشت گاز طبیعی

متان یکی از گازهای گلخانه‌ای است و نقش مهمی در بحران تغییرات اقلیمی دارد. با این حال، متان هنگام تجزیه در جو، موجب تشکیل اوزن شده و از این طریق نیز اثرات مخربی بر سلامت دارد. در واقع، در بسیاری از مناطق جهان، متان اصلی‌ترین پیش‌ماده تشکیل اوزن به شمار می‌رود.

برآوردها نشان می‌دهد که این گاز سالانه در نیم‌میلیون مرگ زودرس در سراسر جهان سهیم است.

 سهم بخش‌های مختلف در تولید متان در ایران و جهان 

5. آمونیاک: کشاورزی

آمونیاک در اثر افزودن نیتروژن به عنوان کود مصنوعی یا کود حیوانی به محصولات کشاورزی تولید می‌شود. تقریبا تمام انتشار آمونیاک انسانی از بخش کشاورزی نشات می‌گیرد. این ماده به سرعت در جو تجزیه می‌شود، اما می‌تواند با سایر گازها واکنش نشان داده و ذرات معلق تشکیل دهد. تخمین زده می‌شود که آمونیاک سالانه در چند صد هزار مرگ زودرس در سرتاسر جهان نقش داشته باشد.

  سهم بخش‌های مختلف در تولید آمونیاک در ایران و جهان 

6. ترکیبات آلی فرار غیر متان  

همچون دیگر آلاینده‌ها ترکیبات آلی فرار غیر متان که ناشی از منابع سنتی آلودگی مانند سوزاندن سوخت‌های فسیلی و اگزوز خودروها)، و همچنین حلال‌ها مانند رنگ‌ها، محصولات تمیزکننده و کارخانجات شیمیایی است با مسمومیت مستقیم یا تشکیل ازن و ذرات معلق سلامت انسان را تهدید می‌کنند.

 سهم بخش‌های مختلف در تولید ترکیبات آلی فرار غیر متان در ایران و جهان 

راه‌حل‌ها

بررسی منابع و تاثیرات آلاینده‌ها به صورت جداگانه طاقت‌فرسا به نظر می‌رسد؛ اما خبر خوب این است که راه‌حل‌های کاهش آلایندگی اغلب چندین مورد را به طور همزمان پوشش می‌دهند.

• انرژی پاک: سوزاندن مواد برای تولید انرژی منشا اصلی بسیاری از این گازها است. حرکت به سمت انرژی پاک و تضمین دسترسی جهانی به منابع انرژی مدرن، می‌تواند به طور همزمان بسیاری از این آلاینده‌ها را کاهش دهد.

• رژیم غذایی: کاهش تولید و مصرف گوشت و افزایش گرایش به رژیم‌های غذایی گیاهی‌، منجر به کاهش توأمان انتشار متان و آمونیاک می‌شود.

این اقدامات، تنها با کاهش آلودگی هوا نتایج چشمگیری در بهبود وضعیت سلامت جوامع و محیط زیست داشته که بررسی نمونه‌های آن در میان کشورهای جهان راهگشا خواهد بود.