برای «حال خوب« از ریتالین تا داروی سرطان

یک جهش شــیمیایی پیچیده و ســریع؛ توده ســفید و متراکــم به معده می رســد و تمــام بــدن را به کار می اندازد. اســیدهای گوارشی، ماده بلعیده شده را تجزیه کرده و متاع اصلی راهش را به سمت روده باز می کند. دیواره روده خیلی زود هرچــه دریافت کرده جذب می کند. انبوهی از ماده شــیمیایی وارد خون می شود و به ســوی مغز حرکت می کند. فقط ۳۰ دقیقه لازم است تا سیستم عصبی مرکزی همه پیامها را ارســال کند. «دوپامین» و «نوراپی نفریــن» طغیان می کنند. مغز خواب آلوده حالا به یک ماشــین پرقــدرت تمرکز و انرژی تبدیل می شــود، اما این تغییرات فقط در مغز نمی‌ماند. ســایر ارگان‌های بدن نیز به طور همزمان با تحریک سیســتم عصبی مرکزی، افزایش ضربان قلب و تغییرات در فشــار خون روبه‌رو می شــود؛ همچون سفری خوشایند که البته ابدی نیست. 

این سطرها آغاز گزارشی است از روزنامه شرق درباره رواج مصرف داروهای اعصاب و روان در میان مردم و شیوه‌های دسترسی به این داروها. 

سراغ آب ویاس هم می‌روند

سال گذشته بود که یکی از دوستانش را از دست داد؛ تقریبا با ســوءمصرف داروی ویاس. اتفاقی که بحرانی بزرگ در حلقه دوســتانش ایجاد کرد و هنوز هم بعد از گذشت نزدیک به یک ســال، ترکش هایش ادامه دارد. برای مراقبت از او و دوستانش و اتفاقات تلخی که در یک ســال گذشــته تجربه کرده‌اند، نام او را در گزارش، «ســوگل» می گذاریــم: «اولین بار نام این دارو را در جمع دوســتانم شــنیدم. خودم هیچ وقت مصرفش نکردم اما دوســتانی دارم که ایــن دارو را مصرف می کنند و حتی برخی از آنها به مصرف ایــن دارو اعتیاد پیدا کرده بودند. چیزهایی که از این دارو و تجربه مصرفش مکررا از دوستانم شنیده‌ام این بود که بعد از مدتی با مصرفش دچار بی‌اشتهایی می‌شدند. خوابشان دچار اختلال می‌شــد و حتی بی‌خواب می‌شــدند. به خصوص برای آنهایی که دچار اعتیاد به این دارو شده بودند و به اصطلاح «آب ویاس» -ویاس پودر شــده و حل شــده در آب- می‌خوردند، کاهش وزن خیلی مشــهود بود. مثال وقتی بین دیدارهایم با این دوســتانم فاصله می‌افتاد، به وضوح معلوم بــود که در مدت مثال یکماهه وزن زیادی از دســت داده‌اند. البته خودشان هم از این تغییرات و لاغری مفرط راضی نبودند». اما چرا اســتفاده می‌کردند؟ چون می خواســتند میزان کارایی خود را بالاتر ببرند: «مثال بیشــتر درس بخواننــد، کمتر بخوابند و حتــی درگیر غذا درســت کردن و خوردن هم نباشــند تا همه وقت خودشــان را صرف درس خواندن یا انجام کارهای عملی مرتبط با دانشــگاه کننــد. همین هم مصرف ایــن دارو را به راحتــی برای خیلی ها به اعتیاد تبدیل می کند.

بدون آزمایش، نسخه ویاس می‌نویسند

ســوگل که هنوز وارد دهه ســوم زندگی اش نشده، عوارض متعدد ســوءمصرف این داروها را در میان دوستانش دیده و به قول خودش آن را زندگی کرده اســت: «من دوســتی داشتم که مصرف داروی ویاســش از هفت ماه گذشته بود. به پزشک هم مراجعه می کرد و مصرف این دارو طبق نســخه پزشک برایش ُ آغاز شده بود. به مرور الزام شد که دز مصرف این دارو را بالا ببرد و کم کم آثار مصرف این دارو را حتی می توانســتیم در رفتارش ببینیم. مثال به شــدت پرخاشگر شــده بود. ثبات رویه نداشت و در عــرض چند ثانیه حالت‌های روانــی اش تغییر می کرد. انگار اختلالات روانی که پیش تر بــا آن درگیر بود، پس از مصرف این دارو تشدید شــده بود.

 او می گوید که دسترســی به این داروها ساده است: «چون پزشــکان به راحتی تجویزش می کنند. کافی است چند سؤال ساده درباره احواالت آدم بپرسند و تو ویژگی هایی را بگویی که با ADHD همسو باشد، حتی به دروغ. در نتیجه بدون تحقیقات خاص تر یا آزمایشــی ویژه، داروی ویاس وارد نســخه شما می شود. البته ســاقی هایی هم هستند که چنین داروهایی را بدون هیچ مجوزی می فروشــند؛ یعنــی همان طورکه آدم ها می توانند غیرقانونی مخدر بخرند، می توانند داروهای مرتبط با روان را هم در بازار آزاد پیدا کنند».

نوع ایــن داروها در حال افزایش اســت. این را ســوگل می گویــد و ادامه می دهــد: «شــاید باورتان نشــود اگر بگویم هرچندوقــت یک بار مصرف این داروها متنوع‌تر می شــود. مثلا بیمــاران ســرطانی دارویی مصــرف می کنند که بیــن برخی از جمع جوانان، اســتفاده می شــود که یک نوع نشئگی خوشایند ایجــاد می کند که نقش مخــدر دارد. جدیدا هم بیشــتر درباره آن می شــنوم. یا برخــی از داروهای خواب آوری که می شــنوم جوان ترها سراغش می روند.

دختری که هنوز ۲۵ سالش نشده بود اما مصرف خودســرانه این داروها آن قدر روی روانش تأثیر گذاشــت که دســت به خودکشــی زد. خودم هــم در دورانی درگیر این موضوع شــده بودم، درحالی که هیچ نشانه خاصی نداشتم به پزشکی که او را می شناختم پیام دادم و درخواســت یک دارو کردم. او هــم بدون پرس و جوی خاصی نســخه نوشت و شماره کارت فرســتاد. چند روز بعدش بود که وقتی شــرایط خوبی نداشــتم و چند ورق از آن دارو در اختیارم بود، ناگهان تصمیم به خوردنشان گرفتم. خوش شانس بودم که به سرعت راهی بیمارستان شدم و اتفاق بدی نیفتاد. 

 مراجعان می‌گویند: «نزنیم، نمی گذره»

«تقریبا هیچ شــیفتی بدون حداقل یک مراجعه سوءمصرف داروی روان تمام نمی شــود». ایــن را پرســتاری می گویــد که ۱۵ ســال اخیــر را در یکــی از اصلی ترین بیمارســتان مربوط با مســمومیت تهــران گذرانده اســت: «آن قدر تعداد بیمارانی که بــا حــال اورژانســی به ما مراجعه می کننــد و علت هم به ســوءمصرف داروی اعصاب و روان برمی گــردد زیاد اســت که دیگر بــه آن عادت کرده ایم. راســتش در این ۱۵ ســالی که من در این بیمارســتان فعالیت دارم، می توانــم بگویــم هرچه جلوتر آمده‌ایم اوضاع بدتر شده و به وضوح می‌تــوان ادعا کرد که در پنج سال اخیر تعداد این مراجعین بیشتر شده است». به گفته او، برخی از آنها ناخودآگاه به مصرف بالای این داروها روی می آورنــد و عــده‌ای هم تعمد دارند: «با توجــه به اینکه مصرف این داروهــا در افراد تأثیرات متفاوتی می گذارد همیشــه قابل تشخیص نیست کسی که نیاز به شست‌وشوی معده دارد ضرورتا اقدام به خودکشی هم کرده اســت یا خیر. چون این احتمال وجود دارد که صرفا خواســته داروهای بیشــتری مصرف کند تا تأثیــر دوران اولیه مصرف این دارو را برای خودش تکرار کند».

 این پرســتار، اغلب مراجعین را در سنین پایین طبقه‌بندی می کند: «متأسفانه ۹۹ درصد افرادی که با این نشــانه‌ها به بیمارســتان می آیند در سنین بسیار پایین هســتند. بین بازه ۱۷ تا ۲۳ سال. و باز هم متأسفانه به چشم من بیشترشان دخترند». اما پرستار دیگری به سوءمصرف این داروها در خود جامعه پزشکی و به ویژه دانشجویان اشاره می‌کند: «جامعه پزشکی به شدت به سمت این داروها رفته اند. به قول خودشان: «نزنیم، نمی گذره». در واقع بســیاری از دانشجویان و اینترن‌ها دشواری کار و درس و شیفت‌هایشان را با این داروها می گذرانند». «از آنجایی که دسترســی راحتی هم بــه آنها دارند و تجویز نسخه و دارو برایشان ساده تر است، همین شرایط مصرف را هم برایشان آسان می کند». 

نسخه ویاس را می‌خرند

در مرحله نخست شاید این طور به نظر برسد که دسترسی به این داروها به خاطر اینکه فقط با نســخه ارائه می شود باید دشــوار باشــد، اما در عمل، راه های دیگری هم هست. پزشک داروسازی که روزانه با مشتریان زیادی در ارتباط است، می گوید به جز مراجعینی که بدون نسخه سراغ این دارو می آیند، افراد دیگری هم هســتند که مشــخص است نســخه را خریده اند: «نزدیک به ۳۸ سال است داروخانه دارم و حالا دیگر فقط کافی اســت به افراد نگاه کنم تا متوجه شوم دارویی که می خواهند را واقعا پزشک برایشان نوشته است یا خیر. متأسفانه در زمینه قرص‌های روان چند مشکل جدی داریم؛ یکی اینکه در مرحله نخست خود پزشکان با خیال راحت آن را تجویز می کنند و در سال های اخیر هم که انگار اغلب مردم کشور ما دچار بیماری ADHD شــده اند. هر روز کلی آدم با نســخه ویاس ســراغ ما می آیند. اما از میان آنها افراد زیادی هم هستند که روشن است نسخه را برایشان نوشته اند؛ حالا یا به خاطر دوستی و آشنایی یا با پول». او می گوید که در ســال‌های اول کارش در زمینه ارائه داروهای این چنینی حساس تر بوده، اما الان رویه‌اش را عوض کرده اســت: «اوایل که کارم را شــروع کردم خیلی سخت گیر بودم. به هرکســی دارو نمی دادم و نمی گذاشــتم مو لای درز نسخه برود. اما شاید باورتان نشود که برایم اخطار آمد. برخی شــکایت کرده بودنــد و به من گفتند که حق نــدارم این همه حساس باشــم و باید به هرکسی که نســخه دارد دارو بدهم. درحالی که مثال من الان به مشــتری که نگاه می کنم می فهمم مثال این جوان ۱۸ ساله دچار سوءمصرف ویاس شده است اما کاری هم از دستم ساخته نیست». او به فقدان ثبت نسخه و داروی افراد در سامانه‌های رسمی انتقاد می کند: «در نظام سلامت ثبت داده‌ها یک امر حیاتی است اما هرچه جلوتر می‌رویم، این کار پیچیده‌تر می شود. ما تا همین چند ســال پیش بــه داروهایی که می فروختیم یک دسترســی حداقلی داشــتیم و مثال می توانســتیم در عــرض یک هفته به داده‌ها برگردیم و فروش دارو به یک فرد مشــخص را بررســی کنیم. چنین دسترسی‌ای این امکان را به ما می داد تاریخچه آن مشــتری را در صورت وجود شک و تردید، بررسی کنیم.

غوغای داروهای روان در بازار سیاه

چرخی در بازار ناصرخســرو هم به ما نشــان می دهد که در کمتــر از ۱۰ دقیقه می توان به انواع و اقســام داروهای اعصاب و روان دسترســی پیدا کرد. از همان ابتدای خیابان که وارد بازار شــوید، از چهره هم که مشــخص نباشــد، زمزمه‌های زیر لب شما را به ســمت داروی مد نظرتان سوق می‌دهد. ویاس، ریتالین، دیازپــام، زولپیدوم، میدازوالم و ده ها داروی دیگر که با قیمت‌های باورنکردنی به فروش می رسند؛ از ورقی دو تا پنج میلیون تومان یکی از این فروشنده‌ها، در پاسخ به نگارنده که ادعا کرد دارو را برای مادرش می خواهد، گفت: «لازم نیست به ما دروغ بگی. این داروها مال شما جووناست. مامان و باباها مصرف دیگه‌ای دارن». در فضای اینترنتی هم مجددا راه رسیدن به این داروها بسیار است. از صفحات اینستاگرامی گرفته تا کانال های تلگرامی. حتی کانال‌های تلگرامی که دانشجویان ایرانی خارج از کشور در آن حضور دارند، نیز همیشه متقاضیانی هستند که درخواست قرص ریتالین یا ویاس دارند. داروساز ایرانی که در شهر تورین ایتالیا مشغول به کار است، درباره این موضوع می گوید: «دانشــجوهای ایرانی زیادی به من مراجعه می‌کنند و می خواهند این داروها را برای شان بنویسم. وقتی با پاسخ منفی من مواجه می شوند، می گویند پس چرا در ایران خرید این داروها ساده است؟ درحالی که نباید این چنین باشد. همین جا دارویی مثل ریتالین قیمت خاصی ندارد. دو یورو اســت و اتفاقا خیلی هم ارزان به شــمار می رود، اما دولت نظارت بسیار شدیدی بر فروش و مصرف این داروها دارد و باید چند پزشــک نسخه این دارو را تأیید کنند تا ما بتوانیم آن را به افراد بفروشیم».

 هفته‌ای نیست که مراجعی با سوءمصرف ویاس نداشته باشیم

 یکی از روان پزشــکان باسابقه که در زمینه ســوءمصرف داروها و اعتیاد نیز تخصص دارد، از فقدان آمار و داده و اطالعات در حوزه ســالمت شکایت دارد. او که نخواســت نامش در گزارش بیاید، می‌گوید که هیچ گونه داده رســمی و غیررســمی در دسترس نیســت: «پژوهش‌های آماری متعلق به ستاد مبارزه با مواد مخدر اســت که ۱۲ســال از آخرین باری که نتایج پژوهش را در اختیار ما قــرار دادند، می گــذرد. در نتیجه، اظهارات من نتیجه مراجعه‌کنندگانی اســت که به طور مســتقیم به بیمارستان و کلینیک می آیند، یا همکاران آنها را به من معرفی می‌کنند؛ در نتیجه نمی‌تــوان این تجربه را به کل جامعه تعمیم داد». او با اســتناد به مقالات و همچنین تجربه‌های خودش در بیمارستان و کلینیک می‌گوید: «داروهای مرتبط با اختلالات روان مثل ویاس از آنجایی که در دســته آمفتامین‌ها قرار می گیرند، قابلیت ســوءمصرف نیز در آنها وجود دارد. برخی از متخصصان روان‌پزشــکی کودک و نوجوان معتقدند که این قابلیت زیاد نیست. اما از ســوی دیگر، اثربخشی سریعی که در این داروها، مثل داروهای آرام بخش وجود دارد، شکل دیگری از اعتیاد را می تواند ایجاد کند؛ درست شبیه همان تأثیر مواد مخدر. یعنی هر وقت داروی روان پزشــکی با ســرعت بالا اثر کند و پس از مصرف احساس سرخوشی و خوشایندی برای فرد ایجاد کند، ناخودآگاه میل به مصرف هم در آن افزایش می یابد.»

ضرورت حمایت اجتماعی

 اعتیاد البته صرفا یک مشکل فردی نیست، بلکه ریشه های اجتماعی، روانی و زیســتی دارد. همین واقعیت ضرورت بررسی دقیق تر نقش عوامل اجتماعی ماننــد حمایت خانواده و دوســتان یا میزان مشــارکت افــراد در فعالیت های جمعی را آشــکار می کند. شاپور بهیان، دانشــیار گروه جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی، همراه دو همکار دانشــگاهی خود پژوهشــی را در همین راستا انجــام داده‌اند. این تحقیــق بر پایه بررســی ارتباط میان حمایــت اجتماعی، یادگیری اجتماعی و میزان مشارکت افراد با احتمال بازگشت دوباره به مصرف مواد طراحی شــد. آنها تالش کردند با نگاهی ســاده و کاربردی نشان دهند که چگونه محیط اجتماعی و روابط انسانی می تواند بر کاهش یا افزایش وسوسه مصرف مجدد اثر بگذارد. نتایج این پژوهش نشان داد که بین سه متغیر اصلی یعنی حمایــت اجتماعی، مشــارکت اجتماعی و یادگیــری اجتماعی با میزان ولع مصرف، رابطه منفی وجود دارد. به بیان ســاده تر، هرچه این عوامل بیشتر باشــند، میل فرد به بازگشت به مواد کمتر می شــود. تحلیل ها همچنین نشان دادند که مشارکت اجتماعی بیشــترین اثر را در پیش بینی کاهش وسوسه دارد و پــس از آن حمایت اجتماعی و یادگیری اجتماعی نقش مهمی ایفا می کنند. پژوهشــگران در نتیجه‌گیــری خود تأکید کرده اند که افرادی که ســطح بالاتری از حمایــت و مشــارکت اجتماعی دارند، کمتر در معرض بازگشــت به مصرف مواد قرار می گیرند. در مقابل، کســانی که احساس تنهایی یا بی پناهی می‌کنند یــا در فعالیت‌های اجتماعی حضور فعالی ندارند، بیشــتر در معرض لغزش و بازگشــت به اعتیاد هســتند. بنابراین برنامه های آموزشی و حمایتی باید به این سه عامل توجه ویژه داشته باشند. بررسی دقیق تر یافته ها حاکی از آن است که حمایت اجتماعی نه تنها احســاس ارزشــمندی و تعلق ایجاد می کند، بلکه در شرایط استرس‌زا به افراد قدرت مقاومت بیشتری می دهد. جوانانی که می دانند خانواده و دوســتان پشــت آنها ایســتاده اند، کمتر در دام وسوسه های بیرونی گرفتار می شوند. همچنین مشــارکت در فعالیت های اجتماعی باعث می شود افراد حس انســجام و هدفمندی بیشتری داشته باشند و همین حس از آنها در برابر وسوســه مصرف محافظت کند. در کنار اینها، یادگیری اجتماعی یا همان تجربه کردن الگوهای ســالم رفتاری کمک می کند فرد بداند چگونه با فشارها و مشکالت زندگی بدون پناه بردن به مواد کنار بیاید. اهمیت این نتایج در آن است که اعتیاد تنها با درمان های پزشــکی یا ترک ناگهانی قابل کنترل نیست. ازاین رو، متخصصان پیشنهاد می کنند که کمپ های ترک اعتیاد علاوه بر درمان دارویی، برنامه‌های آموزشی و مهارت‌های اجتماعی را نیز در اختیار افراد قرار دهند. این آموزش‌ها می تواند شامل راه‌های برقراری ارتباط مؤثر، مقابله با فشار همسالان یا حتی یادگیری فعالیت‌های گروهی باشد.