چرا زنان بیشتر عمر می‌کنند؟

زنان در سطح جهانی، عموماً عمر طولانی‌تری نسبت به مردان دارند، به طوری که این پدیده کم‌وبیش در تمامی کشورها مشاهده می‌شود. این اختلاف به عنوان «شکاف جنسیتی در امید به زندگی» شناخته می‌شود و مقدار آن ثابت نیست. در سال ۲۰۲۱، این شکاف در سطح جهانی بالغ بر پنج سال بود؛ که میانگین امید به زندگی برای زنان ۷۳/۸ سال و برای مردان ۶۸/۴ سال ثبت شد. این نوشتار[1] تلاش کرده است تا با مرور چگونگی پیدایش این شکاف، تفاوت‌های آن در کشورهای جهان را در سال‌های مختلف بررسی کند.

داده‌های مورد استفاده در این تحلیل به «امید به زندگی دوره‌ای» (Period Life Expectancy) اشاره دارند؛ این رقم نشان‌دهنده میانگین طول عمر برای یک گروه فرضی است. باید توجه داشت شکاف موجود بین امید به زندگی در مردان و زنان به تفاوت مقدار میانگین اشاره دارد، و مسلماً  برخی مردان طولانی‌تر از زنان عمر می‌کنند.

تغییر مقدار امید به زندگی در دوره‌های زمانی و مناطق مختلف

هرچند امید به زندگی زنان تقریبا در تمامی کشورها بالاتر از مردان است، اما اندازه این شکاف بین مناطق مختلف جهان و در طول تاریخ متغیر بوده است. به نظر شما آیا این تفاوت در آمار سال‌های گذشته نیز دیده می‌شود؟

برای نمونه اگر ایران را درنظر بگیریم امید به زندگی زنان و مردان در سال ۱۳۳۲ شمسی (۱۹۵۳ میلادی) تقریباً با یکدیگر برابر و حدود 40 سال است در حالی که در سال ۱۴۰۲ شمسی (۲۰۲۳ میلادی) امید به زندگی زنان و مردان ایرانی به ترتیب حدود ۸۰ و ۷۵ سال است.  

امید به زندگی زنان و مردان ایران در دهه ۱۳۳۰ شمسی (۱۹۵۰ میلادی) کم‌وبیش یکسان است و منحنی تقریبا روی خط ۴۵ درجه حرکت می‌کند. اما هر چه به زمان حاضر نزدیک می‌شویم، منحنی از خط 45 درجه فاصله می‌گیرد و به سمت محور امید به زندگی زنان (محور عمودی) گرایش پیدا می‌کند. تغییرات ناگهانی آمار امید به زندگیِ مردان از ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۹ هم‌زمان با جنگ هشت‌ساله ایران و عراق از دیگر نکات جالب توجه در این تصویر است (منبع نمودار: OurWorldinData.org)

این شکاف در برخی کشورها بسیار بزرگ است؛ به عنوان مثال، در سال ۲۰۲۱ در کشورهایی مانند روسیه، بلاروس و اوکراین، شکاف جنسیتی بیش از ۱۰ سال بوده است. در مقابل، در کشورهایی مانند نیجریه، این اختلاف کمتر از ۲ سال مشاهده شده است.

الگوهای تاریخی نشان می‌دهند که شکاف جنسیتی در طول قرن بیستم به تدریج در بسیاری از کشورها گسترش یافت. با این حال، در دهه‌های اخیر، این شکاف دوباره رو به کاهش گذاشته است.

منشأ شکاف: تفاوت در نرخ مرگ‌ومیر در طول عمر

شکاف جنسیتی در امید به زندگی از تفاوت‌های جنسیتی در نرخ مرگ‌ومیر در سه گروه سنی اصلی (نوزادان، جوانان و افراد مسن‌تر) نشأت می‌گیرد.

الف) نرخ مرگ‌و‌میر بالاتر نوزادان پسر

اختلاف در امید به زندگی از همان بدو تولد آغاز می‌شود. نوزادان پسر نسبت به نوزادان دختر احتمال مرگ بالاتری دارند دلایل زیر را می‌توان برای این پدیده برشمرد:

1.     پسران بیشتر مستعد تولد زودرس هستند.

2.  نرخ مرگ‌ومیر نوزادان پسر در هفته اول زندگی و در کل دوران نوزادی بالاتر است. در سال ۲۰۲۱، نرخ مرگ‌ومیر نوزادان در تمام کشورها برای پسران بالاتر بود. همچنین احتمال مرده‌زایی جنین پسر نیز بالاتر است.

3.  پسران به علت برخی ویژگی‌های بیولوژیکی مانند آسیب‌پذیری بیشتر در برابر بیماری‌های عفونی (که ممکن است ناشی از سیستم ایمنی کمتر توسعه‌یافته باشد) و همچنین مستعد بودن به برخی اختلالات ژنتیکی (به دلیل داشتن تنها یک کروموزوم X) آسیب‌پذیرتر هستند.

ب) نرخ مرگ‌ومیر بالاتر مردان جوان

پس از دوران کودکی، نرخ مرگ‌ومیر ناشی از عواملی چون حوادث، خشونت‌، خودکشی و مسمومیت‌، یا به طور کلی «عوامل خارجی مرگ‌ومیر» افزایش می‌یابد. این عوامل که شامل مخاطرات شغلی و مرگ‌ومیر در اثر حوادث رانندگی نیز می‌شود، در میان مردان شایع‌تر است. این امر شکاف جنسیتی در امید به زندگی را عمیق‌تر می‌کند. در سن ۲۵ سالگی، نرخ مرگ‌ومیر در اکثر کشورها برای مردان بالاتر از زنان است. در ایران نیز نرخ مرگ‌ومیر مردان ۲۵ ساله در سال ۱۴۰۲ (۲۰۲۳) ۰/۱۲% بوده در حالی که این مقدار در همان سال برای زنان ۲۵ ساله ۰/۰۴% بوده است.

منبع نمودار: OurWorldinData.org.

ج) نرخ مرگ‌ومیر بالاتر مردان مسن‌تر

شکاف امید به زندگی زنان و مردان در سنین بالاتر نیز حفظ می‌شود. رویۀ غالب آن است که مرگ‌ومیر در اثر «شرایط مزمن» مانند بیماری‌های تنفسی و قلبی عروقی، عفونت‌ها و سرطان‌ها در مردان بیشتر است. این تفاوت‌ها تا حدی به دلیل «تفاوت‌های جنسیتی در رفتارهای مرتبط با سلامتی» مانند مصرف سیگار، الکل و مواد مخدر و همچنین خطرات شغلی است که در مردان شایع‌تر بوده و با افزایش سن پیامدهای وخیم‌تری به همراه دارند. در سال ۲۰۲۱، نرخ مرگ‌ومیر در سنین بالاتر در تمام کشورها برای مردان بیشتر از زنان بوده است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

شکاف جنسیتی در امید به زندگی یک پدیده چندعاملی فراگیر در دنیا است که مقدار آن به خاطر عوامل متعدد، بین کشورها متفاوت بوده و در طول زمان دستخوش تغییر شده است.

علل اصلی این شکاف را می‌توان در سراسر طول عمر دید؛ نرخ مرگ‌ومیر نوزادان پسر به علت آسیب‌پذیری بیشتر در برابر بیماری‌ها و اختلالات ژنتیکی بالاتر است، نرخ مرگ‌ومیر پسران و مردان جوان ناشی از عوامل خارجی مرگ مانند خشونت و حوادث بالاتر است، و نرخ مرگ‌ومیر مردان مسن‌تر به دلیل بیماری‌های مزمن، که بخشی از آن به دلیل شیوع بیشتر سبک زندگی ناسالم و رفتارهای پرخطر مانند مصرف سیگار، الکل و مواد مخدر در بین مردان است، بالاتر است.

با اینکه در گذشته، عامل اصلی شکاف جنسیتی امید به زندگی، مرگ‌ومیر نوزادان بوده، امروز عوامل اجتماعی مختلف در سنین بالاتر در گسترش این شکاف سهم دارند؛ پدیده‌ای که دربرگیرنده پرسش‌هایی مهم و ریشه‌دار درباره روزگار ماست.