مسئله رکود اشتغال ایران در سال‌های پساکرونا

بررسی تغییرات آمار اشتغال از سال ۱۳۹۸ تاکنون، نشان می‌دهد که جمعیت شاغل در ایران، پس از افت شدید ناشی از همه‌گیری، افزایش تدریجی را تجربه کرده و نهایتاً در بهار ۱۴۰۲ بازیابی شده و به سطح پیش از کرونا رسیده و پس از آن نیز روندی افزایشی داشته است. با این حال یک پرسش هنوز بدون پاسخ مانده است: آیا نرخ رشد جمعیت شاغل نیز پس از بازیابی مشاغلِ از دست‌رفته در دوران کرونا، به مقادیرِ پیش از کرونا باز گشته است؟ 

در پاییز ۱۳۹۸ و پیش از شیوع کرونا، تعداد شاغلین بالای ۱۵ سال در ایران، ۲۴ میلیون و ۴۴۶ هزار نفر بود. پس از آن با همه‌گیری کرونا و تاثیر مخرب آن بر بازار کار، تعداد شاغلین به شدت کاهش یافت و مشاغل زیادی از دست رفت؛ به طوری که در زمستان ۱۳۹۹ تعداد شاغلین به ۲۳ میلیون و ۱۳۶ هزار نفر کاهش یافت که پایین‌ترین مقدار در زمان همه‌گیری است. تقریبا از سال ۱۴۰۰ تا بهار ۱۴۰۲، بسیاری از مشاغل از دست رفته بازیابی شدند و آمار اشتغال در کشور به ۲۴ میلیون و ۳۰۶ هزار نفر رسید و کم‌و‌بیش به سطوح پیش از کرونا بازگشت[1]. 

رشد آمار از ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲: التیام زخم کرونا یا عملکرد اقتصاد ایران؟

با واکسیناسیون گسترده و کاهش مخاطرات بیماری در سال ۱۴۰۰، جامعه کم‌وبیش به حالت عادی بازگشت و بازیابی مشاغل از دست رفته آغاز شد. بنابراین رشد اشتغال در بازه زمانی ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ را نمی‌توان به علمکرد اقتصاد ایران نسبت داد. رشد آمار اشتغال در این بازه زمانی بیش از هر چیزی تحت تاثیر مشاغل از دست رفته در دروان کرونا بوده است.

از تابستان ۱۴۰۰ تا تابستان ۱۴۰۲، رشد ناشی از بازیابی مشاغل در دوره دو سالۀ پساکرونا برابر با ۵.۵% و متوسط نرخ رشد سالانه تعداد شاغلین در این دوره تقریبا برابر با 2.7% بوده است.   

ایران در مقایسه با سایر کشورها در بازیابیِ مشاغلِ از دست‌رفته دوران کرونا عملکردی ضعیف‌تر داشته و دیرتر به آمار اشتغالِ قبل از کرونا رسیده است. قریب به ۹۰% اقتصادهای جهان، وضعیت بهتری از ایران در بازیابی مشاغل در دوره پساکرونا داشته‌اند[2].

آمار بعد از  1402 نشان‌دهنده عملکرد اقتصاد ایران در حوزه اشتغال است

در سال ۱۴۰۲ برای نخستین‌بار به‌صورت معنادار و پایدار به آمار اشتغال پیش از کرونا می‌رسیم. از این مقطع به بعد، تغییرات آمار اشتغال بیش از آن‌که تحت تاثیر کرونا باشد، نشان‌دهنده عملکرد اقتصادی دولت‌ها و سیاست‌های موجود است. از تابستان 1402، با اطمینان بیشتری می‌توانیم با استناد به آمار اشتغال درباره روندهای حقیقی اقتصاد ایران و کیفیت سیاست‌گذاری در آن سخن بگوییم.

در بهار ۱۴۰۴ تعداد شاغلین بالای ۱۵ سال در ایران به ۲۵ میلیون و ۱۳۳ هزار رسیده که به نسبت همین مقدار در بهار سال گذشته 1.5% رشد داشته و در بهار ۱۴۰۳ نسبت به بهار سال قبل از آن 1.8% رشد داشته است. 

اکنون می‌توانیم دوباره به پرسش اصلی این نوشتار باز گردیم: نرخ رشد اشتغال ایران پس از سال 1402، در مقایسه با مقدارهای مشابه در دوران پیش از کرونا چه وضعیتی دارد؟ به عبارت دیگر، عملکرد اقتصاد ایران در ایجاد اشتغال در مقایسه با گذشته چگونه است؟

تحلیل عملکرد اشتغال در اقتصاد ایران

شغل عامل اصلی مقابله با فقر و پایه اصلی اقتصاد در کشور است. در نتیجه تعداد شاغلین یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توان واقعی اقتصاد در هر کشور  شمرده می‌شود. به همین خاطر باید آمار شاغلان را مانند دماسنجی از وضعیت کلی اقتصاد پیوسته مورد بررسی و تحلیل قرار داد[3].

نگاهی به تغییرات آمار شاغلین ایران در سه دهه اخیر

تعداد شاغلین ایران از نیمه دهه 70 تا نیمه 80 پیوسته رشد کرده و از 14.8 میلیون نفر در سال 1376 به 20.6 میلیون نفر در سال 1384 رسیده است. حتی نرخ رشد تعداد شاغلین نیز در این بازه زمانی روندی صعودی داشته و از 2.6% در سال 1378 به مقدار بی‌سابقه 6.7% در سال 1384 رسیده است.

چنانچه داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد، اشتغال ایران از سال 1385 تا 1391 دچار رکودی عمیق می‌شود و علی رغم افزایش جمعیت 15 سال به بالا در این بازه زمانی، تعداد شاغلین کشور بین 20.6 تا 21.1 میلیون نفر در نوسان بوده است. نرخ رشد سالانه تعداد شاغلین در این دوره، مقدارهای منفی بی‌سابقه‌ای مانند 3.9%- را تجربه می‌کند. این میزان کاهش، حتی از کاهش آمار اشتغال در دوره کرونا نیز شدیدتر است. در سال 1399 تعداد شاغلین در ایران، تحت تاثیر ویروس عالم‌گیر و مرگ‌بار کرونا تنها 3.1% کاهش یافته است.

در سال‌های ابتدایی دهه 90 آمار اشتغال مجددا روندی صعودی پیدا کرده و از 20.6 میلیون نفر در سال 1391 به 24.3 میلیون تومان در سال 1398 افزایش یافت و نرخ‌ رشد آن به 3.5% هم رسید. نرخ رشد اشتغال در ایران اگرچه در این فاصله زمانی مثبت بوده، اما کم‌وبیش روندی نزولی داشته و از 3.3%، 2.7% و 3.5% در سال‌های 1394 تا 1396 به 1.9% در سال‌های 1397 و 1398 رسیده است.

پیش از همه‌گیری کرونا نرخ رشد تعداد شاغلین در ایران 1.9% است که با شیوع کرونا به 3.1%- در سال 1399 می‌رسد. در سال 1401 و 1402 تعداد شاغلین در ایران به ترتیب با نرخ 1.1% و 3.3% در سال بازیابی می‌شود. پس از پایان‌یافتن تقریبی آثار کرونا در سال 1402، آمار اشتغال در ایران با نرخ 1.2% و 1.5% در سال‌های 1403 و 1404 به رشد خود ادامه می‌دهد.

 جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

اگر نرخ رشد دوره بازیابی مشاغل از دست‌رفته کرونا در سال‌های 1401 و 1402 را به خاطر تاثیرات کرونا در نظر نگیریم، عملکرد اقتصاد ایران از منظر ایجاد اشتغال در سال‌های اخیر اگرچه وضعیتی صعودی داشته اما نرخ رشد آن، هنوز ،نه تنها با نیمه دوم دهه 70 و نیمه اول دهه 80 بلکه با نیمه دهه 90 نیز فاصله دارد.

بررسی آمار اشتغال در سه دهه گذشته نشان می‌دهد اقتصاد ایران در حال حاضر به هیچ وجه تحرک گذشته در حوزه اشتغال را ندارد و حتی نرخ رشد آن در دوره بازیابی اشتغال پس از کرونا نیز با بیشینۀ نرخ‌های رشد قبلی آن تفاوت دارد.

تعداد شاغلین ایران به عنوان مهم‌ترین شاخص توان اقتصادی کشور به سطوح قبل کرونا بازگشته است؛ اما آهنگ رشد آن هنوز با آنچه در سه دهه گذشته در کشور تجربه شده فاصله‌ای بسیار زیاد دارد. 

پیوست

توضیح: تعداد شاغلین سال 1404 بر اساس آمار فصل بهار  و نرخ رشد آن با مقایسه نسبت به بهار سال قبل در جدول آورده شده.

منابع داده:

اطلاعات نیروی کار مرکز آمار ایران

مرکز داده‌های باز ایران (به نقل از جدول ۳ صفحه ۸ فایل با نمایندگان در مجلس دهم ۳۲ بیكاری، اشتغال و بازار کار)

بانک جهانی