در آستانه  قرارداد اجتماعی جدید

ما در جهان و دوره‌ای مدرن زندگی می‌کنیم. در یک صد سال قبل به دلیل دشواری حمل‌و‌نقل و ارتباطات فیزیکی، زندگی آدمیان در جوامع کوچک شکل می‌گرفت و تجارت افراد نیز در همین جوامع کوچک بود. امروز جامعه بسیار گسترده و بزرگ شده است. ما می‌توانیم یک شرکت داشته باشیم که در هر شهر و منطقه‌ای نه‌تنها در یک کشور، بلکه در سطح کل دنیا فعالیت کند. ما در یک محیط بسته کوچک شاید اطلاعات کافی از خانوارها و نیازهای افراد داشته باشیم اما وقتی جامعه بزرگ است، ما هم در جنبه اقتصادی و اجتماعی و هم در جنبه سیاسی دچار مشکل خواهیم شد. مثالی در حوزه اقتصاد می‌تواند منظور را روشن‌تر کند. فرض کنید فردی به اداره مالیات می‌آید و اظهار می‌کند که ملک و مالی ندارد اما در چند خیابان آن طرف‌تر صاحب یک شرکت بزرگ سرمایه‌گذاری است. چطور می‌توان مانع اظهارات کذب این نوع افراد شد؟ یک مثال دیگر: در بسیاری از روستاها می‌توان از خانه‌های خالی روستاییان برای اجاره به توریست‌ها استفاده کرد اما همه اینها محتاج وجود یک شبکه اطلاعاتی از تعداد و توزیع این خانه‌هاست. در شیوه‌های سنتی، افراد به طور مستقیم چنین اطلاعاتی داشتند اما در جامعه فعلی نمی‌توان به این شکل اکتفا کرد.

سیاست دولت‌ها

 در سطح سیاستگذاری به شیوه سنتی یعنی در بوروکراسی دولتی، نهادها و افرادی به کار گرفته می‌شدند تا فقرا و اغنیا را شناسایی کنند که بتوانند به فقرا کمک و از ثروتمندان مالیات بگیرند. اما مساله اینجاست که این واسطه‌های سنتی معمولا کار خود را به درستی انجام نمی‌دهند. یا اطلاعات کافی ندارند و یا فریب می‌خورند یا اینکه ممکن است خود این کارمندان دچار لغزش‌هایی شوند و اهداف دیگری را دنبال کنند. در واقع دولتی که می‌خواهد به مردم خدمت کند باید بتواند از ثروتمندان مالیات بگیرد و به فقرا کمک کند و برای نیل به این هدف، دولت باید سیستم حکمرانی دقیق و کارایی ایجاد کند. برای این هدف باید یک نظام جامع اطلاعاتی موجود باشد. فناوری اطلاعات (IT) می‌تواند هزینه جمع‌آوری و تحلیل این اطلاعات را برای دولت‌ها بسیار کاهش دهد. در سیستم فناوری اطلاعات به راحتی می‌توان اطلاعات را تجمیع و ترکیب کرد. برای مثال نهادی وجود دارد که مالکیت خودروها را ثبت می‌کند و نیز نهاد دیگری وضعیت مالکیت خانه‌ها را در دست دارد. همچنین سازمان دیگری وضعیت بیمه افراد را در اختیار دارد. تجمیع و ترکیب اطلاعات این نهادها درباره افراد با استفاده از آی‌تی کار سختی نیست اما نیاز به هماهنگی بین دستگاهی دارد. اگر این اتفاق بیفتد در چندین حوزه مهم اجتماعی و اقتصادی اثر مثبت خواهد گذاشت. نخست روی حوزه سیاستگذاری رفاه اثر می‌گذارد. یعنی وابستگی سیاستگذاری به کارمندان و بوروکراسی تا حد زیادی کاهش می‌یابد. ایجاد این اطلاعات به کارمندان برای تصمیم‌گیری بهتر کمک می‌کند. برای مثال کمیته امداد می‌تواند صحت و سقم درخواست یک فرد برای کمک را به خوبی بررسی کند و ببیند خانه یا خودرو یا تجارتی دارد یا نه. اگر چنین شبکه اطلاعاتی وجود داشته باشد، قطعا سیاستگذاری بهتری خواهیم داشت. همچنین سیاستگذار ارزیابی بهتری از سیاست‌های اجرایی خود مثل سبدکالا یا حمایت‌های غذایی انجام می‌دهد تا ببیند افراد، توانمند شده‌اند یا نه. باید در نظر داشت که برنامه‌های حمایتی مانند یک فرصت است تا فرد بتواند خودش حرکت اقتصادی کند. از طرف دیگر با دسترسی به شبکه اطلاعاتی فراگیر، می‌توانیم تخصیص بهتری را نیز صورت دهیم. بنابراین وجود یک شبکه فراگیر از اطلاعات به حوزه سیاستگذاری و حکمرانی هم در مرحله تشخیص موضوعات هدف و هم در مرحله تخصیص منابع و نیز در نهایت در مرحله ارزیابی موفقیت سیاست‌ها کمک بسیاری خواهد کرد. اما اتفاق دیگری نیز با ورود آی‌تی به سیاستگذاری اجتماعی می‌افتد که موضوع بسیار مهمی است. با ورود آی‌تی به حوزه سیاستگذاری و حکمرانی نوع روابط مردم و دولت یا همان قرارداد اجتماعی نیز تغییر پیدا می‌کند. برای نمونه ما قبل از ورود آی‌تی به طور مثال می‌گفتیم حدود 30 درصد فقیر داریم که هرسال نیز بیشتر می‌شد اما با ورود آی‌تی به دلیل اینکه تشخیص و ارزیابی دقیق می‌شود و به طور مشخص می‌توان فهمید چه کسی فقیر است یا نیست، نوعی قرارداد اجتماعی جدید در جامعه منعقد می‌شود. اصطلاح قرارداد اجتماعی اصطلاحی است که پیش از این شنیده‌ایم.

 سیاست بازار

 اما فناوری اطلاعات در حوزه دیگری نیز علاوه بر سیاستگذاری اجتماعی موثر است و آن عرصه بازار است. قبل از ورود فناوری اطلاعات، فرصت‌های گرانبهایی را درجامعه از دست می‌‌دادیم. برای مثال بهتر است همان خانه‌های روستایی را که به درد توریست‌ها می‌خورد، به یاد آورد. لازمه اتصال توریست‌های در جستجوی خانه و روستاییان دارای خانه‌های خالی، استفاده از فناوری اطلاعات است. لازم است بدانیم که قبل از ورود شبکه‌های فناوری اطلاعات، واسطه‌گران و دلال‌ها بسیار سود می‌کردند. ما در برخی موارد شاهدیم که واسطه‌گرها تا حدود 50 درصد معاملات اجاره خانه را به خود اختصاص می‌دهند، در حالی که در دیگر نقاط دنیا این چنین نیست. در چهار سال گذشته چند اتفاق بسیار مهم در این حوزه رخ داد. یکی اینکه زیرساخت‌های ما در حوزه فناوری اطلاعات رشد بسیار خوبی کرد. یعنی موضوع گسترش اینترنت بسیار جدی و در دولت یازدهم سرعت آن نیز در کشور بسیار زیاد شد و کسانی که فاقد اینترنت بودند، به آن دسترسی پیدا کردند. در مجموع تحول بزرگی ایجاد شد. در دولت یازدهم حدود 26 هزار روستا به اینترنت وصل شد و افراد زیادی وارد شبکه‌های با قابلیت فناوری اطلاعات شدند. این اتفاق بسیار مهمی است چون این افراد می‌توانند از توانایی‌های آی‌تی استفاده کنند. البته هنوز در بسیاری از حوزه‌ها وارد نشده‌ایم که باید وارد شویم.

 آی‌تی و توسعه

بسیاری از کشورهای در حال توسعه که از کشور ما نیزعقب‌تر هستند، توانستند از آی‌تی یک فرصت بزرگ برای توسعه اقتصادی ایجاد کنند. ما در دو حوزه سیاستگذاری و بازار می‌توانیم از فناوری اطلاعات استفاده کنیم. در بحث رفاه و سیاستگذاری، ما حدود 10 سال قبل وارد و دچار بحران ناشی از تحریم شدیم. در ابتدای دولت یازدهم، خزانه ما در حال تمام شدن بود و قیمت نفت هم سقوط کرد. دولت در چنین وضعیتی نمی‌توانست یارانه‌ها و سیاست‌های حمایتی را قطع کند چون زندگی عده زیادی تا 50 درصد به آن وابسته بود. در چنین وضعی دولت تصمیم گرفت یارانه افرادی را که نیاز کمتری دارند، قطع کند. انجام این سیاست نیاز به شبکه گسترده‌ای از فناوری اطلاعات دارد. در آن مقطع وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با همکاری نهادهای دیگر توانست این مجموعه اطلاعات را جمع‌آوری کند که در نوع خود همکاری و ابتکار بسیار بزرگی بود. با پیدایش و ایجاد این منبع اطلاعاتی، تصویر بسیار دقیقی از وضعیت کشور به دست آمد که دولت در آن می‌توانست خانوارها را از هم کاملا جدا کند. حسن بزرگ دولت یازدهم این است که توانست این دوره بحران را به شکلی مدیریت کند که رفاه حداقلی را برای خانوارهای نیازمند حفظ و تامین کند. همچنین ما با استفاده از فناوری اطلاعات پی بردیم هنوز در برخی دیگر از برنامه‌های رفاهی، مرحله شناسایی به خوبی و با دقت صورت نگرفته است. برای مثال در موضوع بیمه کارگران ساختمانی شیوه سنتی نمی‌توانست به درستی این افراد را شناسایی کند، یعنی برخی کارمندان و اصناف دیگر نیز از این خدمات استفاده کرده بودند. این موضوع تقصیر سازمان تامین‌اجتماعی هم نبود چون اطلاعات آن در جای دیگری وجود داشت که در دسترس قرار نمی‌گرفت. با استفاده از آی‌تی ما توانستیم چندهزار نفر را که فاقد صلاحیت بودند شناسایی کنیم که کارگران ساختمانی یا در حوزه‌ای دیگر، قالیباف نبودند. همچنین با استفاده از پنجره رفاه ایرانیان که در وزارت رفاه ایجاد شد، امسال سازمان امور مالیاتی توانست 300 هزار مودی را که مالیات نمی‌دهند، شناسایی کند و می‌خواهد به جای افزایش نرخ مالیات، پوشش مالیات را گسترش دهد که سیاست بسیار خوبی است. یعنی به جای آنکه به آنهایی که الان مالیات می‌دهند فشار بیاوریم، بهتر است آنهایی را که مالیات نمی‌دهند بیابیم و از آنها مالیات اخذ کنیم. با اجرای درست اصلاح بیمه کارگران ساختمانی و نیز حذف یارانه ثروتمندان و اصلاح سیستم حمایت غذایی (سبد كالا)، با واسطه به کارگیری آی‌تی، چیزی حدود 3 هزار میلیارد تومان صرفه‌جویی در اقتصاد کشور ایجاد شد. بنابراین ما تازه در آغاز ماجرا هستیم و همه اینها صرفا در بخش سیاستگذاری رفاه بود. در طول اجرای این برنامه، ما سعی کردیم با خطای پایینی کار صورت گیرد و به اعتراضات هم با ادله پاسخگو بودیم. باید در نظر داشت که 3 هزار میلیارد تومان معادل 40 روز صادرات نفت کشور است. این برای مجموعه وزارت رفاه یک افتخار است چون بدون هیچ دود و آلودگی، این خدمت را انجام دادیم که در خدمت بخش نیازمند کشور بود. در موضوعی دیگر، ما با استفاده از آی‌تی توانستیم بفهمیم واقعا چه تعداد کودک بازمانده از تحصیل داریم. قبل از ورود آی‌تی، آمارهای کلی می‌گفت ما حدود 850 هزار کودک بازمانده از تحصیل داریم. اما با استفاده از پایگاه رفاه ایرانیان آمار افراد ثبت‌نام شده در دبستان‌ها را به دست آوردیم، با خانواده‌های كودكان تماس گرفته شد و الان برنامه بازگرداندن كودكان به مدرسه در حال اجرا است. از طرف دیگر، اطلاعات خانوارها را به دست آوردیم. با همین کار ساده مشخص شد که عملا حدود 125 هزار کودک بازمانده از تحصیل داریم، به این دلیل ساده که افراد نیمه دومی سال نمی‌توانستند ثبت‌نام کنند. نام آنها نیز در جرگه افراد بازمانده از تحصیل وارد شده بود که با استفاده از آی‌تی این خطا تصحیح شد.

 آی‌تی و رفاه

 علاوه بر بخش سیاستگذاری رفاه، ما در بخش‌های مختلف بازار نیز می‌توانیم از توانایی فناوری اطلاعات برای تقویت بازار به عنوان بخش مکمل رفاهی استفاده کنیم. برای مثال سازمان تامین‌اجتماعی و صندوق بازنشستگی کشوری دارای شرکت‌های گردشگری هستند که می‌تواند از آی‌تی برای توسعه خدمات خود استفاده کنند. اگر این دو بتوانند در بازار وارد شوند و یا خدمات که به شکل سنتی اداره می‌شود، با تجهیز به فناوری اطلاعاتی ارائه دهند، اتفاق بزرگی خواهد افتاد. ما توانستیم در معاونت رفاه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، حدود 3 هزار خانه روستایی را با نقطه GPS‌ شان شناسایی کنیم که می‌توانند خانه‌های روستایی خودشان را به توریست‌ها اجاره دهند. به نظر ما، توریسم کمک بسیاری می‌تواند به روستاییان ما کند. در نظر بگیریم که ساخت هر هتل چندین سال طول می‌کشد در حالی که ما هزاران خانه خالی در روستاها در اختیار داریم که توریست‌های داخلی و خارجی می‌توانند در آنها ساکن شوند. بنابراین و مطابق مثال‌های فوق که مشتی از خروار بود، متوجه می‌شویم فناوری آی‌تی می‌تواند هم در سیاستگذاری رفاه و هم در ایجاد اشتغال و رونق بازار کمک‌های بسیار شایانی کند. ما باید درصدد توسعه استفاده از آی‌تی در سیاستگذاری رفاه باشیم و این قرارداد جدید اجتماعی را بسط و توسعه دهیم؛ قراردادی که می‌تواند تا عمیق‌ترین لایه تشخیص دهد چه کسی از حق برخورداری از زندگی شرافتمندانه محروم مانده است و باید به او خدمات رفاهی و حمایتی تخصیص یابد. در این زمینه لازم است از معاونت رفاه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و نیز دستگاه‌های دیگر دخیل در اجرای تشکر کنم و امیدوارم این برنامه‌ها در چهار سال بعد نیز ادامه یابد.